بازار آزاد چیست؟

بازار آزاد به یک سیستم اقتصادی مبتنی بر عرضه و تقاضا گفته می‌شود که کنترل دولت بر آن صفر یا بسیار کم است. به بیان بهتر بازار آزاد بازاری است که سیستم اقتصادی  آن بر اساس مبادلات داوطلبانه و قوانین عرضه و تقاضا شکل ‌می‌گیرد و دولت هیچ دخالتی در آن ندارد.  ویژگی اصلی بازارهای آزاد عدم وجود معاملات اجباری یا اعمال شرایط بر معاملات است.

مفهوم بازار آزاد

اصطلاح  بازار آزاد گاهی به عنوان مترادف سرمایه داری laissez-faire استفاده می‌شود. بیشتر مردم وقتی در مورد “بازار آزاد” بحث می‌کنند، منظور آن‌ها اقتصادی با رقابت بدون مانع و فقط معاملات خصوصی بین خریداران و فروشندگان است. در اقتصاد بازار آزاد، منابع از طریق تعامل نیروهای آزاد و خودگردان بازار تخصیص می‌یابد. در یک اقتصاد بازار آزاد، فروشندگان کالاهای مختلف هیچ مانعی ندارند. اساساً، می‌توان هر محصولی را که مایل به فروش آن هستند و با هر قیمتی به فروش رساند. در واقع این مصرف کننده است که تعیین می‌کند تولید کننده چه چیزی را تولید کند.
اقتصاد بازار با اجازه دادن به تعامل مستقیم مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگانی که به دنبال منافع شخصی خود هستند، کار می‌کند. دنبال کردن منافع شخصی در قلب بازار آزاد اتفاق می‌افتد. ویژگی مهم در بازارهای آزاد عدم تحمیل فشارهای اجباری یا محدودیت های مربوط به فعالیت اقتصادی است. اجبار در بازار آزاد فقط زمانی می‌تواند اتفاق بیفتد که با توافق قبلی متقابل در یک قرارداد داوطلبانه انجام شود، مانند روش‌های جبران خسارت در قرارداد.

ویژگی‌های بازار آزاد

در بخش‌های قبل به ویژگی‌های بازار ازاد اشاره شده است. در این بخش ویژگی‌های کلیدی بازار آزاد که در واقع نشان دهنده آزادی اقتصاد بازار هستند شرح داده می‌شود.

1. مالکیت خصوصی منابع

در اقتصاد آزاد بخش قابل توجهی از منابع متعلق به افراد یا شرکت‌های بخش خصوصی است و نه یک سازمان دولتی مرکزی. به این ترتیب، مالکان کنترل کاملی بر ابزار تولید، تخصیص و مبادله محصولات دارند. آنها همچنین عرضه نیروی کار را کنترل می‌کنند.

2. رونق بازارهای مالی

یک عامل کلیدی که به موفقیت اقتصاد بازار آزاد کمک می‌کند، حضور موسسات مالی است. بانک‌ها و کارگزاری‌ها به افراد و شرکت‌ها امکان تبادل کالا و خدمات و همچنین خدمات سرمایه‌گذاری را ارائه می‌دهند. این موسسات با دریافت سود یا کارمزد معاملات کسب سود می‌کنند.

3. آزادی مشارکت

ویژگی دیگر اقتصاد بازار آزاد این است که هر فرد می‌تواند در آن شرکت کند. تصمیم برای تولید یا مصرف یک محصول خاص کاملاً داوطلبانه است. این بدان معناست که شرکت‌ها یا اشخاص می‌توانند به همان اندازه که می‌خواهند محصولی را تولید یا خریداری کنند.

مزایای بازار آزاد

عدم نفوذ دولت و عدم تحمیل قوانین محدودکننده به شرکت‌ها و افراد اجازه آزادی گسترده‌تری می‌دهد. از مهم‌ترین مزایای بازار آزاد می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. آزادی در نوآوری

در اقتصاد بازار آزاد، صاحبان مشاغل از آزادی ایده‌های جدید بر اساس نیازهای مصرف‌کنندگان برخوردارند. آن‌ها می‌توانند در هر زمان که بخواهند محصولات جدیدی ایجاد کنند و خدمات جدیدی ارائه دهند. به همین ترتیب، کارآفرینان به ندرت به سازمان‌های دولتی اعتماد می‌کنند تا نیازهای مصرف‌کنندگان را به آن‌ها اطلاع دهند. کارآفرینان تحقیقات خود را انجام می‌هند و روندهای محبوب را شناسایی می‌کنند. نوآوری در بین شرکت‌های خصوصی مختلف می‌تواند منجر به رقابت شود، زیرا هر شرکتی سعی در بهبود ویژگی‌های محصولات خود برای بهتر شدن آن‌ها دارد.

2. مشتری‌ها گزینه‌های خود را هدایت می‌کنند

با داشتن یک سیستم اقتصادی در بازار آزاد، این مصرف کنندگان هستند که تصمیم می‌گیرند کدام محصولات به موفقیت برسند و کدام یک با شکست مواجه شوند. هنگامی که مشتری با دو گزینه از محصولات مواجه می‌شود،  ویژگی‌های هر یک را ارزیابی می‌کند و هر کدام را که می‌خواهد انتخاب می‌کند ، در حالت ایده آن محصولی را انتخاب می‌کند که  از نظر پولی ارزش بیشتری داشته باشد. مصرف کننده تا حد زیادی بر قیمت تعیین شده یک محصول نیز تأثیر می‌گذارد. به همین ترتیب، تولیدکنندگان باید تعادلی بین نقطه قیمتی که برای آنها سود ایجاد می کند برقرار کنند.

ارتباط بازار آزاد با سرمایه‌داری و آزادی فردی

بیشتر بازارهای آزاد در کشورهایی هستند که برای مفاهیمی مانند مالکیت خصوصی، سرمایه‌داری و حقوق فردی ارزش قائلند. این مساله منطقی به نظر می‌رسد زیرا سیستم‌های سیاسی که از تنظیم مقررات یا کمک‌های معیشتی برای افراد دوری می‌کنند، معمولا کمتر در معاملات اقتصادی داوطلبانه دخالت می‌کنند. بعلاوه، بازارهای آزاد در سیستمی رشد می‌کنند و رونق می‌یابند که حقوق مالکیت به خوبی محافظت می‌شود و سرمایه‌داران برای کسب سود دارای انگیزه هستند.

البته در عمل در واقع هیچ بازار آزادی وجود ندارد و همه بازارها از جهاتی محدود هستند. اما اقتصاددانانی که میزان آزادی در بازارها را اندازه گیری می‌کنند، رابطه مثبتی بین بازارهای آزاد و معیارهای رفاه اقتصادی پیدا کرده‌اند. طبق نظریه بازر آزاد، از طریق مکانیزم رفتار خود تنظیمی، جامعه با داشتن نقش‌های تصمیم‌گیرنده اقتصادی آزاد که به نفع خودشان باشد، از منافع جامعه بهره‌مند می‌شود. برخی از اخلاق شناسان استدلال کرده اند که کارایی بازارهای آزاد به پارامترهای اخلاقی متعددی مانند بازی جوانمردانه، احتیاط، خویشتنداری، رقابت بین احزاب برابر و همکاری بستگی دارد.

معایب بازار آزاد

با وجود مزایای بازار آزاد، این نوع بازار با چند اشکال نیز همراه است:

1. خطرات انگیزه های سود

یک نقطه ضعف اقتصاد بازار آزاد این است که برخی از تولیدکنندگان منحصراً توسط انگیزه‌های سود خود هدایت می‌شوند. حتی اگر هدف اصلی مشاغل کسب سود باشد، نباید چنین هدفی را بر نیازهای کارگران و مصرف‌کنندگان مقدم دانست. به بیان ساده، یک شرکت هرگز نباید ایمنی کارگران خود را به خطر بیندازد یا از استانداردهای زیست محیطی و رفتار اخلاقی صرف نظر کند تا بتواند سودهای فوق العاده ای کسب کند. برای مثال در سال 2010، نشت نفت Deepwater Horizon ، که یکی از بزرگ‌ترین فاجعه‌های زیست‌محیطی در ایالات متحده است، اتفاق افتاد زیرا این شرکت از سیمان نامرغوب و سایر اقدامات جهت کاهش هزینه استفاده کرد.

2. شکست بازار

در بعضی مواقع، اقتصاد بازار آزاد می‌تواند از کنترل خارج شود و عواقب ناگواری را به بار آورد. نمونه هایی از شکست بازار شامل رکود بزرگ دهه 1930 و سقوط بازار املاک و مستغلات است که در سال 2008 اتفاق افتاد. شکست بازار می‌تواند منجر به نتایج مخربی مانند بیکاری، بی خانمانی و از دست دادن درآمد شود.

محدودیت‌های رایج در بازار آزاد

مثال‌های متداول از محدودیت‌های اعمال شده عبارتند از: ممنوعیت مبادلات خاص، مالیات، مقررات، اختیارات با شرایط خاص در صرافی، الزامات صدور مجوز، نرخ ارز ثابت، کنترل قیمت‍‌ها و سهمیه‌بندی تولید، خرید کالا یا روش‌های استخدام کارمندان.

توجیهات رایج برای محدودیت‌های اعمال شده از نظر سیاسی در بازارهای آزاد شامل ایمنی مصرف‌کننده، رعایت انصاف بین گروه‌های مختلف محروم و مرفه در جامعه و تهیه کالاهای عمومی است. توجیهات هرچه  که باشد، دلایل اعمال محدودیت‌ها بنگاه‌های اقتصادی و سایر گروه‌های ذی‌نفع در جامعه هستند که معمولاً در حال ایجاد این محدودیت‌ها به نفع خود و رانت‌خواری هستند.

بازارهای آزاد و بازارهای مالی

در بازارهای آزاد، یک بازار مالی می‌تواند برای تسهیل نیازهای مالی برای کسانی که نمی‌توانند یا نمی‌خواهند تأمین مالی فردی کنند، توسعه یابد. به عنوان مثال، برخی از افراد یا مشاغل در زمینه پس انداز، از طریق عدم مصرف همه ثروت فعلی خود تخصص دارند. برخی دیگر نیز در به کارگیری پس‌انداز در انجام فعالیت‌های کارآفرینی، مانند راه‌اندازی یا گسترش یک کسب و کار تخصص دارند. این بازیگران می‌توانند از معاملات اوراق بهادار مالی مانند سهام و اوراق قرضه بهره‌مند شوند. به عنوان مثال، پس‌اندازکنندگان می‌توانند اوراق قرضه خریداری کنند و پس انداز کنونی خود را با وعده دریافت پس‌انداز بعلاوه سود آن در آینده با کارآفرینان معامله کنند.

اندازه‌گیری آزادی اقتصادی

به منظور بررسی تأثیرات بازارهای آزاد بر اقتصاد، اقتصاددانان چندین شاخص شناخته شده از آزادی اقتصادی را ابداع کرده‌اند. این شاخص‌ها شامل شاخص آزادی اقتصادی منتشر شده توسط بنیاد میراث فرهنگی و شاخص‌های آزادی اقتصادی جهان و آزادی اقتصادی آمریکای شمالی است که توسط موسسه فریزر منتشر شده است. این شاخص‌ها مواردی مانند حقوق مالکیت، تحمیل مقررات و باز بودن بازارهای مالی و بسیاری موارد دیگر را شامل می‌شوند. تحلیل تجربی مقایسه این شاخص‌ها با معیارهای مختلف رشد اقتصادی، توسعه و استانداردهای زندگی، نشان دهنده رابطه مثبت بین بازارهای آزاد و رفاه مادی در کشورهای مختلف است.

چه کشورهایی دارای اقتصاد بازار آزاد هستند؟

كشورهايي كه بيشترين آزادی اقتصادی را دارند، كشورهايی هستند كه بنگاه‌داری و حمايت از مالكيت خصوصی را تشویق و حمایت می‌کنند. بر اساس شاخص آزادی اقتصادی 2019 استاتیستا (Statista)، هنگ کنگ، با نرخ مالیات بسیار پایین، کمترین مقررات مربوط به مشاغل و سیستم اقتصادی بسیار سرمایه‌دار، به میزان 90.2 درصد از نظر اقتصادی آزاد است که بالاترین رتبه در جهان است. سنگاپور در رده دوم قرار دارد و به میزان 89.4 درصد آزاد است. این کشور تعرفه‌ای وضع نمی‌کند و محدودیت‌های کمی برای سرمایه‌گذاری در این کشور وجود دارد.

نیوزیلند با میزان 84.4٪ در رده سوم قرار دارد، این کشور تعرفه‌های پایین و حقوق مالکیت خصوصی قوی دارد. همچنین دولت انعطاف‎پذیری زیادی را برای مشاغل فراهم می‌کند و آن‌ها را با مقررات بیش از حد پیچیده یا روش‌های صدور مجوز محدود نمی‌کند. سوئیس و استرالیا با داشتن به ترتیب 81.9٪ و 80.9٪ آزادی اقتصاد، کشورهای چهارم و پنجم بر اساس آمار سال 2019 هستند. ایالات متحده، با پیشرفته‌ترین بازارهای مالی جهان، به میزان 76.8٪ از نظر اقتصادی آزاد است.  پنج کشور با حداقل آزادی اقتصاد، بر اساس شاخص آزادی اقتصادی 2019، زیمبابوه، گینه استوایی، بولیوی، تیمور-لست و الجزایر هستند.

 در سال 2021، سنگاپور با نمره آزادی اقتصادی 89.7 درصد، در رتبه یک قرار گرفته است. امتیاز آزادی اقتصادی نیوزیلند 83.9 است که در رتبه دوم قرار می‌گیرد. امتیاز کلی آن 0.2 کاهش یافته است که دلیل اصلی آن، کاهش اندک حقوق مالکیت و آزادی تجارت است. به همین ترتیب استرالیا، تایوان و مالزی با کسب رتبه‌های سه تا پنج در جمع آزادترین اقتصادهای جهان قرار گرفتند.

جمع‌بندی

بازار آزاد اقتصادی خودتنظیم است که براساس قوانین عرضه و تقاضا کار می‌کند. در یک بازار واقعاً آزاد، یک سازمان دولتی مرکزی هیچ جنبه‌ای از اقتصاد را تنظیم نمی‌کند. با حذف مقررات دولتی، ماهیت بازار آزاد مشاغل را مجبور به ارائه محصولات و خدمات برتر کرده که نیازهای مشتری را برطرف می‌کند. یک سیستم اقتصادی بازار آزاد به فروشندگان کمک می‌کند تا قیمت های مقرون به صرفه‌ای را برای همه ایجاد کنند.