پیری جمعیت ایران چه پیامدهایی دارد؟

پیری جمعیت ایران به یکی از چالش‌های جدی در مورد آینده کشور تبدیل شده است. پیری جمعت در یک کشور نتایج قابل تاملی را در ابعاد گسترده‌ای از اقتصاد گرفته تا امنیت ملی به دنبال خواهد داشت. در نتیجه، بی‌توجهی به این مساله باعث به وجود آمدن ناهماهنگی و مشکلات مختلفی در برنامه‌ریزی‌های موجود در کشور می‌شود. 

اهمیت پارامتر جمعیت در جایگاه یک کشور

یکی از عوامل اصلی تاثیرگذار بر جایگاه هر کشور، جمعیت آن است. در بحث میزان قدرت دولت یا حاکمیت، عامل جمعیت در کنار شاخصه‌هایی همچون منابع، موقعیت راهبردی، وسعت جغرافیایی، توان نظامی و … اثرگذار و مهم است. از طرفی میزان امنیت ملی یکی از مهم‌ترین بحث‌های موجود در هر کشور است. امنیت ملی به شاخه‌های مختلفی نظیر امنیت نظامی، اقتصادی، امنیت محیطی و … دسته‌بندی می‌شود. عوامل اجتماعی به خصوص جمعیت، در بین عوامل قدرت ملی، مهم‌ترین نقش را در بخش امنیت ملی ایفا می‌کند. به عبارت درست‌تر، روندهای رشد جمعیت بر قدرت و امنیت ملی تاثیرگذار است. بنابراین پیری جمعیت ایران در درجه اول ممکن است بر امنیت کشور تاثیر داشته باشد.

برای مطالعه ارتباط رشد جمعیت و توسعه اقتصادی اینجا کلیک کنید.

منظور از امنیت چیست؟

برای امنیت ملی معانی و تعابیر مختلفی وجود دارد ولی آنچه در این بحث مورد نظر است تعریفی است که در فرهنگ اصطلاحات روابط بین‌الملل عنوان شده است: 

امنیت ملی وضعیتی است که در آن یک ملت بدون هیچگونه تهدید در جهت از دست دادن تمام یا بخشی از جمعیت، دارایی یا خاک خود به سر می‌برد. تعریف بهتری از امنیت ملی وجود دارد که بر اساس آن، یک کشور زمانی در امنیت است که در صورت دوری از جنگ بتواند تمام ارزش‌های اساسی خود را حفظ کند و در صورت وقوع جنگ، بتواند آن را پیش ببرد. 

پیری جمعیت ایران در آینده نزدیک

با توجه به نرخ رشد جمعیت در ایران  و کاهش نرخ زاد و ولد، کارشناسان معتقدند طی یک الی دو دهه آینده، پیری جمعیت ایران به صورت کاملا ملموس اتفاق خواهد افتاد. طبق آمار، جمعیت ایران در پایان چشم انداز 20 ساله کشور 107 میلیون نفر خواهد بود که از این تعداد، بیش از 15 میلیون و پانصد هزار نفر (14/7 درصد) سالمندان خواهند بود. یعنی جمعیت سالمند کشور از سال 1385 تا 1405 حدودا سه برابر خواهد شد. در نمودار زیر این روند به راحتی قابل مشاهده است. 

علت روند پیری جمعیت ایران را می‌توان به سیاست‌های انقباضی کنترل جمعیت در دهه هفتاد ربط داد یا همان شعار معروف “فرزند کمتر، زندگی بهتر”. از طرفی سن ازدواج در کشور به دلایلی نظیر اوضاع اقتصادی، بیکاری و کاهش درآمد و افزایش هزینه‌ها و تغییر الگوی زندگی بالا رفته است. در نتیجه باید از حالا برنامه‌ریزی‌ها و اقدامات مناسب برای مقابله و روبه‌رویی با این پدیده انجام شود. زیرا با افزایش تعداد سالمندان و کاهش تعداد افراد جوان، تعداد نیروی کار جوان و در نتیجه تعداد نخبگان و .. کاهش یافته که خود موجب ضربه به اقتصاد خواهد شد. از طرفی نگهداری از سالمندان نیازمند خدمات دارویی و بهداشتی، هزینه، زمان و نیروی کار است که خود به خود بخشی از نیروی کار موجود در چرخه تولید را کم کرده و به این عرصه اختصاص می‌دهد. 

پیری جمعیت ایران چه پیامدهایی دارد؟

می‌توان اثرات و نتایج حاصل از پیری جمعیت ایران را در پنج دسته اصلی اقتصادی، اجتماعی، دفاعی-امنیتی، سیاسی و جمعیتی تقسیم بندی نمود که در ادامه شرح داده شده است. همه این عوامل و شاخص‌ها بر سطح اقتدار و امنیت ملی تاثیرگذار هستند. 

اقتصادی:کاهش نیروی کار، کاهش سطح درآمد خانوار، کاهش سطح نوآوری، کاهش سطح تولید، افزایش بار مالی، کاهش سرعت توسعه، افزایش سلطه اقتصادی، کاهش سطح تولید و نیازمندی به داروهای خاص

اجتماعی: تغییر سن کار، کاهش تعداد جمعیت نخبگان، کاهش نیروی کار فعال جامعه، نیاز به نگهداری و مراقبت، نیازمندی به خدمات بهداشتی و سلامت در سطح بالا، فشار زیاد به بیمه‌های اجتماعی، تغییر سبک زندگی خانوارها

دفاعی – امنیتی: کاهش تعداد افراد در محدوده سنی مشمول سربازی، افزایش زمان خدمت سربازی، کاهش نشاط و پویایی نیروهای نظامی، کاهش نخبگان نظامی، ضعیف شدن بنیه دفاعی کشور، کاهش تولیدات نظامی، کاهش سطح خودکفایی تولیدات نظامی، مجبور به استفاده از نیروهای امنیتی اجاره‌ای

سیاسی: کاهش توان اقتصادی بین‌المللی، کاهش قدرت بین‌المللی، کاهش رابطه و همکاری با کشورهای همسایه، کاهش قدرت چانه‌زنی خارجی

جمعیتی: ایجاد شکاف نسلی، بالا رفتن سن ازدواج، تغییر نظام تربیتی خانوار

به طور کلی می‌توان گفت با افزایش جمعیت سالخورده و کاهش نرخ بهره‌وری که منجر به پدیده پیری در کشور می‌شود، جمعیت فعال جامعه کاهش پیدا کرده که در نتیجه آن نسبت نیروی کار و آماده به کار جامعه نیز کاهش پیدا می‌کند. در نتیجه زمانی که تعداد نیروی کار در یک خانواده کم شود یا آن نیرو توان سابق را نداشته باشد، سطح درآمد آن خانواده کاهش می‌یابد و به ناچار وابستگی‌اش به دولت و بیمه‌های اجتماعی افزایش می‌یابد که فشار زیادی را می‌تواند وارد کند. از طرفی با افزایش سالخوردگی در کشور، فعالیت‌های مختلف در اقشار جامعه نیز کم می‌شود، برای مثال با کاهش تعداد و همچنین کاهش فعالیت نخبگان، نوآوری در بخش‌های جامعه به خصوص تولید و میزان تولید تحت تاثیر قرار خواهد گرفت و دولت ناچار به واردات محصول یا نیروی کار از کشورهای دیگر است که منتج به فشارهای اقتصادی می‌گردد. 

نتیجه گیری

با توجه به امار و ارقام ارائه شده، میانه سنی در جامعه افزایش یافته است که نشان دهنده کاهش میزان تولد و بالا رفتن میانگین سنی جامعه و در نتیجه پیری جمعیت ایران است. نمودارها نشان می‌دهند که روند سالخوردگی در کشور افزایشی است. اما نکته قابل تامل این است که با افزایش میانگین سنی و کاهش باروری، سن ازدواج افزایش یافته است. این امر می‌تواند تحت تاثیر عواملی مانند افزایش بیکاری، کاهش درآمد و افزایش هزینه‌های زندگی و تغییر الگوی زندگی (مدرنیته) باشد. با افزایش سن، ریسک‌پذیری افراد برای بهبود شرایط و انجام کارهای جدید و خلاقانه کمتر شده و در نتیجه فضای پویا و حرکت رو به جلو محدود می‌شود که البته تخصیص بخشی از نیروی کار جهت نگهداری از سالمندان نیز مزید بر علت است. افزایش میانگین و میانه سنی در جامعه، پیامدهای سنگین اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و نظامی را به دنبال خواهد داشت. 

منبع: مقاله پژوهشی تبیین اثرات سالخوردگی جمعیت در امنیت ملی ایران